Wokół jedzenia krąży wiele emocji – od radości i bliskości, po wstyd, lęk czy poczucie winy. Dla większości z nas posiłki są codziennością, ale dla niektórych stają się źródłem cierpienia, walki i kontroli. Zaburzenia odżywiania rozwijają się często po cichu. Za pozornie niewinnymi nawykami może kryć się głęboki kryzys emocjonalny i psychiczny. Moim wpisem chciałabym zachęcić Cię do uważnego spojrzenia na relację z jedzeniem dotyczącą Ciebie lub bliskiej Ci osoby. Zauważenie problemu do pierwszy krok do zrozumienia i zmiany.
Zaburzenia odżywiania: podstawowe informacje
Temat zaburzeń odżywiania do niedawna funkcjonował głównie w kontekście skrajnych przypadków przedstawianych przez media. Obecnie coraz więcej osób zdaje sobie sprawę, że to bardziej złożone zjawisko, które dotyczy pacjentów w różnym wieku, o różnych sylwetkach i trybach życia. Specjaliści podkreślają, że w ostatnich latach można zaobserwować wyraźny wzrost liczby diagnozowanych zaburzeń odżywiania wśród młodzieży i dorosłych. Wiąże się on między innymi z rosnącą presją społeczną, wszechobecną kulturą diet, idealizacją szczupłej sylwetki i porównywaniem się w mediach społecznościowych. Pacjenci często zmagają się z objawami somatycznymi, cierpieniem psychicznym, lękiem, depresją czy niskim poczuciem własnej wartości. Z tego powodu mówienie o zaburzeniach odżywiania jest potrzebne, a wręcz konieczne. Świadomość społeczna ma ogromne znaczenie – pozwala szybciej rozpoznać objawy, wspierać osoby chore i zachęcać je do szukania profesjonalnej pomocy.
Czym są zaburzenia odżywiania?
Zaburzenie odżywiania to poważne schorzenie psychiczne, które objawia się zaburzonymi nawykami żywieniowymi i nieprawidłowym postrzeganiem własnego ciała. Definicja kliniczna odnosi się do utrzymujących się wzorców odżywiania, które mają negatywny wpływ na zdrowie fizyczne lub psychiczne osoby chorej. W klasyfikacji ICD-11 oraz amerykańskiej DSM-5 zaburzenia odżywiania zaliczane są do kategorii zaburzeń psychicznych i behawioralnych związanych z odżywianiem i spożywaniem pokarmu. Najważniejszym elementem diagnozy jest obecność uporczywego zachowania związanego z jedzeniem, które prowadzi do znacznych szkód zdrowotnych lub społecznych. Chciałabym także podkreślić, że zaburzenia odżywiania nie są chwilową dietą czy okazjonalnym przejadaniem się – są one bardziej złożone i dotyczą głębszych problemów emocjonalnych. Zmiany w sposobie jedzenia nie są w tym przypadku celem samym w sobie, a stanowią środek do radzenia sobie z emocjami, stresem czy niską samooceną. To właśnie różni zaburzenie odżywiania od „złych nawyków żywieniowych” – choroba przejmuje kontrolę nad codziennym funkcjonowaniem i wpływa na wszystkie sfery życia.
Rodzaje zaburzeń odżywiania
Na samym początku chcę podkreślić, że istnieje wiele rodzajów zaburzeń odżywiania, które różnią się objawami, przyczynami i mechanizmami. Każda forma może mieć inne oblicze, ale wspólnym mianownikiem pozostaje nieprawidłowe podejście do jedzenia i ciała prowadzące do poważnych konsekwencji zdrowotnych. Świadomość istnienia różnych typów zaburzeń jest ważna – nie każde z nich objawia się wychudzeniem czy restrykcyjną dietą. Wiele przypadków pozostaje niezauważonych, ponieważ nie wpisują się w stereotypowy obraz osoby chorej.
Do najczęściej występujących zaburzeń odżywiania zaliczymy:
- Anoreksja
To jedno z najbardziej znanych i wyjątkowo niebezpiecznych zaburzeń odżywiania. Objawia się silnym lękiem przed przytyciem, nawet jeśli masa ciała jest znacznie poniżej normy. Osoba z anoreksją drastycznie ogranicza ilość spożywanego jedzenia, może intensywnie ćwiczyć lub stosować środki przeczyszczające. Mimo wyniszczającego stanu zdrowia często zaprzecza problemowi i nie dostrzega zagrożenia. - Bulimia
Schorzenie charakteryzuje się napadami objadania, po których następują działania kompensacyjne, czyli prowokowanie wymiotów, głodówki, nadmierne ćwiczenia fizyczne. Pacjenci często mają prawidłową masę ciała, co utrudnia zauważenie problemu przez otoczenie. Bulimia często współwystępuje z zaburzeniami nastroju i poczuciem winy. - Zaburzenie z napadami objadania się (BED)
To stosunkowo często występująca forma zaburzenia, która polega na powtarzających się epizodach niekontrolowanego spożywania dużych ilości jedzenia bez działań kompensacyjnych typowych dla bulimii. BED może prowadzić do nadwagi lub otyłości, ale nie zawsze musi się z nimi wiązać. Bardzo ważne są emocje towarzyszące jedzeniu, np. poczucie wstydu, winy, utraty kontroli. - Ortoreksja
Nie figuruje jako oficjalna jednostka chorobowa w DSM-5 czy ICD-11, ale jest coraz częściej opisywana przez specjalistów. Ortoreksja to obsesja na punkcie zdrowego jedzenia – pacjent eliminuje „nieczyste” produkty, co może doprowadzić do poważnych niedoborów i izolacji społecznej. Problemem nie jest tu sama dieta, lecz sposób, w jaki determinuje ona życie chorego. - ARFID (avoidant/restrictive food intake disorder)
Zaburzenie polega na silnym unikaniu pewnych grup produktów i często jest związane z nadwrażliwością sensoryczną lub traumą związaną z jedzeniem. ARFID może prowadzić do niedożywienia, ale nie wiąże się z lękiem przed przytyciem – to odróżnia je od anoreksji.
Zrozumienie tych form zaburzeń odżywiania pozwala lepiej rozpoznawać sygnały ostrzegawcze u siebie lub bliskich.
Zaburzenia odżywiania: objawy
Objawy zaburzeń odżywiania często pozostają ukryte – dotyczy to szczególnie wczesnych stadiów rozwoju choroby. Osoby zmagające się z tym problemem nie chcą, aby ich zachowania zostały zauważone, dlatego podejmują świadome działania mające na celu ukrycie zmian w jedzeniu i wyglądzie. Na początku mogą pojawić się subtelne sygnały, np. unikanie wspólnych posiłków, wzmożona kontrola nad jadłospisem, nagłe zainteresowanie kaloriami czy intensywną aktywnością fizyczną. Z czasem objawy nasilają się i mogą wystąpić fizyczne skutki, czyli spadek masy ciała, zaburzenia miesiączkowania, problemy trawienne, przewlekłe zmęczenie, omdlenia lub wypadanie włosów. Równocześnie pojawiają się objawy psychiczne: lęk przed jedzeniem, natrętne myśli o sylwetce, poczucie winy po posiłkach czy wyraźna utrata pewności siebie. Osoby chore często wycofują się z relacji towarzyskich, stają się drażliwe, skryte lub nadmiernie skoncentrowane na jedzeniu i ćwiczeniach. Objawy mogą różnić się w zależności od rodzaju zaburzenia, np. anoreksja wiąże się z restrykcjami, bulimia z napadami i działaniami kompensacyjnymi. Wszystkie formy zaburzeń odżywiania łączy jedna ważna kwestia, czyli trudność w otwartym mówieniu o problemie. Dlatego tak ważna jest czujność otoczenia – zmiana w zachowaniu, relacjach czy codziennej rutynie może być sygnałem, że osoba potrzebuje wsparcia.
Leczenie zaburzeń odżywiania
Pierwszym i najważniejszym krokiem jest uznanie, że problem istnieje – dotyczy to osoby chorej i jej otoczenia. Diagnozę najczęściej stawia lekarz psychiatra lub psycholog kliniczny na podstawie wywiadu i obserwacji objawów zgodnych z kryteriami diagnostycznymi. Zgłoś się po pomoc, jeśli zauważysz, że jedzenie zaczyna dominować Twoje myśli, wpływa na relacje z innymi i ogranicza codzienne funkcjonowanie. Szybkie rozpoczęcie leczenia zaburzeń odżywiania daje większe szanse na pełne wyzdrowienie. Terapia obejmuje zazwyczaj współpracę kilku specjalistów: psychiatry, psychoterapeuty oraz dietetyka lub psychodietetyka. Najskuteczniejsze podejście to terapia poznawczo-behawioralna, która pomaga zrozumieć mechanizmy choroby, zmieniać schematy myślowe i pracować nad samooceną. W niektórych przypadkach konieczne bywa leczenie farmakologiczne, np. gdy współwystępują zaburzenia nastroju. Leczenie zaburzeń odżywiania może trwać od kilku miesięcy do kilku lat. Długość terapii jest uzależniona od indywidualnych czynników, czyli czasu trwania choroby, motywacji do zmian i poziomu wsparcia społecznego. Niezwykle ważna jest cierpliwość i konsekwencja, ponieważ wychodzenie z zaburzeń odżywiania to proces, który wymaga czasu.
Zaburzenia odżywiania: rola dietetyka i psychodietetyka
W procesie leczenia niezbędna jest nie tylko psychoterapia, ale również praca nad zdrowymi nawykami żywieniowymi i odbudowa relacji z ciałem. Dietetyk i psychodietetyk odgrywa w tym procesie wyjątkowo ważną rolę, ponieważ łączy wiedzę z zakresu żywienia z umiejętnością pracy nad emocjami i przekonaniami pacjenta.
Rola dietetyka i psychodietetyka w leczeniu zaburzeń odżywiania obejmuje:
- Odbudowa prawidłowych nawyków żywieniowych
Pomoc w powrocie do regularnych zbilansowanych posiłków to jeden z ważniejszych etapów leczenia. Osoby chore często nie wiedzą, ile i jak jeść, a restrykcje, napady objadania czy obsesyjna kontrola kalorii zaburzają naturalne odczucia głodu i sytości. - Zrozumienie emocjonalnych mechanizmów jedzenia
W zaburzeniach odżywiania jedzenie często staje się sposobem radzenia sobie z emocjami, czyli napięciem, smutkiem, lękiem czy poczuciem winy. Psychodietetyk pomaga rozpoznać te mechanizmy i znaleźć zdrowsze sposoby reagowania na emocje. - Praca nad obrazem ciała i samooceną
Brak akceptacji własnego ciała to jedna z najczęstszych przyczyn rozwoju zaburzeń odżywiania. Pracuję z pacjentami nad zmianą postrzegania siebie, rozwijaniem szacunku do ciała i budowaniem zdrowej relacji z wyglądem niezależnie od rozmiaru czy masy ciała. - Przełamywanie lęku przed jedzeniem i konkretnymi produktami
Wiele osób z zaburzeniami odżywiania ma silne lęki przed spożywaniem określonych grup produktów, np. tłuszczy, słodyczy czy pieczywa. Zadaniem dietetyka jest stopniowe wprowadzenie ich do diety. - Planowanie posiłków bez presji i kontroli
Dobrym pomysłem jest stworzenie dość elastycznego planu żywieniowego, który nie narzuca sztywnych zasad, a jednocześnie daje poczucie bezpieczeństwa. W ten sposób pacjent uczy się jeść intuicyjnie w zgodzie z potrzebami organizmu. - Edukacja żywieniowa oparta na rzetelnej wiedzy
W internecie krąży wiele mitów o jedzeniu, które mogą pogłębiać zaburzenia odżywiania. Rolą dietetyka jest dostarczenie rzetelnych informacji, obalanie fałszywych przekonań i budowanie świadomości żywieniowej dającej spokój i pewność w codziennych wyborach. - Wsparcie w relacjach społecznych i rodzinnych wokół jedzenia
Jedzenie często bywa źródłem napięć w rodzinie, a wspólne posiłki, pytania o jedzenie czy presja ze strony bliskich mogą powodować stres. Psychodietetyk pomaga osobie chorej komunikować swoje potrzeby, ale również wspiera rodzinę w zrozumieniu, jak reagować i jak towarzyszyć choremu bez oceniania. - Pomoc w utrzymaniu motywacji w procesie zdrowienia
Proces leczenia zaburzeń odżywiania bywa długi i pełen wahań. Doświadczony specjalista pomoże pacjentowi utrzymać motywację, śledzić postępy i radzić sobie z momentami zwątpienia czy nawrotami zachowań chorobowych. Obecność osoby wspierającej w trudnych chwilach ma ogromne znaczenie dla trwałych efektów terapii.
Zaburzenia odżywiania wpływają nie tylko na relację z jedzeniem, ale również na emocje, ciało i codzienne funkcjonowanie pacjenta. Wiele osób przez długi czas nie zdaje sobie sprawy z problemu lub skutecznie go ukrywa. Wczesne rozpoznanie objawów i odpowiednia diagnoza są bardzo ważne. Leczenie wymaga współpracy specjalistów, czyli psychiatry, psychoterapeuty, dietetyka i psychodietetyka, którzy wspólnie pomagają odbudować zdrowie fizyczne i psychiczne. Jeśli zmagasz się z trudną relacją z jedzeniem lub widzisz problem u kogoś bliskiego – zgłoś się do specjalisty po pomoc.
Bibliografia:
- Brytek-Matera A., Zaburzenia odżywiania, Warszawa 2023.
- Buraczek J., Zaburzenia odżywiania. Dlaczego i po co się pojawiają oraz jak możemy pomóc, Warszawa 2025.
- Gaber K., Kiedy cierpisz na zaburzenia odżywiania, Warszawa 2022.
- Hansen K., Jak uwolnić się od kompulsywnego objadania się, Białystok 2021.
- Krauss H., Fizjologia żywienia,, Warszawa 2019.
- Ogden J., Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych, Kraków 2011.
mgr Ewa Zduńczyk
dietetyk i psychodietetyk
Ukończyłam magisterskie studia z dietetyki na Wydziale Lekarskim Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Należę do prestiżowego stowarzyszenia dietetyków Academy of Nutrition and Dietetics (USA). Ukończyłam także szkolenia School of Insulin Resistance Therapy organizowanych przez Fundację Insulinooporność i znajduję się na liście specjalistów polecanych dla insulinoopornych. Od wielu lat pracuję z kobietami w drodze do równowagi hormonalnej i dzielę się z nimi moją wiedzą i doświadczeniem.
